كۇدالێب رۈسۈ كێدا عۇڞارابالێ مۇحكانڬۈ هانېب هېڃۈ. حېرازداڬێښێن هانېب هېڃۈ. هانجې بۇڬېب كۇدالێب رۈسۈ عۇڞۇن بۇڬۈ ئێڃڬۈ رۈسابازداصان. هېلڬێ رۇڬۈ ئۇخێچۇر، قاوۈڅ، ڞادهارێڅ، غۇنابازۇل بۈلۈلا، گێبێڃاراب ڬانڃێڅ، سێدۈڅ، ئۇكێڨ، كۇدالامائاردا، اهادێب، ڨۈدۈڅ، باعاراڷۇل باقداب، عېنڃاصۇل غېغ. هېل رۈسابێ ناڅا داندېلۇنا، داب كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن.
هېل رۈسابێ داندېلۇن خادۇب ڞارڬێ هۇنا گۇداب رۈسۈيێلان. ښێنڬێ ناڅا ابدې بايبێڮانا كۇدالێبێلان. داب مېخاڷ ښۈ كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن كۈدېلدېرێڛا بادې بايبێڮانا كۇلابێ. هېدێنال كۇلابێ رۇگانا دارادا، مۇرادا، ماعلێب، كۇلێب. ١٨٣٧ سۈناڷا انێو وۇگاراو ښۈ عۇرۇساو كۈستېنێښكێياصدا مۇرادا رۈسۈڷ راتۇن رۇڬۈ ١٢٥ سۈن باراو ښۈ حېراو، ئېو حېراصۇل ڄۇجۇياڷېڬێ ١١٧ سۈن بۇگۇن بۇڬۈ، ئېزداصا ڭۈمۈ راعێنيا ئېب رۈسۈڬێ، ئېزۇل رۇگانا ٦ واسڬێ ٤ ياسڬێ. ښۈ زاماناياڷاصان ١٠٠ چێ عۇنا ئېب خێزاماڸاصان. هانجېڬێ څوارتێڮۇنێب، دارادا، مۇرادا، تۇنزێب، ماعلێب، كۇلێب، څوارادا، ڬۈرڬۈنێب، باڬانێب، څۇلێب، سێلطا، ئۇكێڨ رۈسابازدا رۇڬېل اداماز كۇدالێدا گۇداب رۈسۈ ابێنېب بۇڬۈ. ښێنڬێ ئېل كێنالڬۈ گالهانېل رۇڬۈ كۈدېلدېرێل ماڞاڷا. كۈدېلدېرێل ماڞڬێ ڭېناخا اوار ماڞاڷۇل صوېرېل.
ڛېرې رۇگارازۇل كۈدېلدېرێل رۈسابازۇل بێښلێن هانجې. ئۇكێڨ ڞار بۇگۇن بۇڬۈ ئێكێڨ. ئێك ابێنيا كۈدېلدېرێل ماڞاڷا ڝۇلاڨۈدا. هانجېڬێ ئېب باگاڷا رۇڬۈ ئێكێل غۇطبێ. ئۇخێچۇرڬێ بۇگاراب باتلا ئۇخێ چۇرێنېب باگڬێ. ڞادهارێڅڬێ ڭېنا ڞاد هارێنېب باگ. هانجېڬێ ئېب باگاڷې رېهێنيا ڞاد هاردې. سێدۈڅ رۈسۈڬێ بۇگۇن بۇڬۈ بێۺۇن بۈرگاداب ٢٠٠٥ مېترا بۇڬېب مائاردا. هېب باگ بۇگانا غاراوۇلێ بۇنېب باگ. گێبێڃاراب ڬانڃێڅ رۈسۈڬێ بۇگانا گێبێڃاراب ڬانڃێدا. قاوۈڅ بۇگاراب رۈسۈڷ هانجې كۈدېلدېرێڛا عێيال، عاچێ ڮێڮێنيا. غۇنێب بۇڬۈ رۈڮدۈل څاوۈڅ بۇگاراب رۈسۈ. هۇنابازۇل بۈلۈلا بۇگاراب رۈسۈ بۇگانا ئۇخێچۇرڬێ كێبێچاراب ڬانچێڅڬێ رۇگارال رۈسابازدا غۇنێب. كۇدالامائاردا بۇگانا رۈڮۈمېئېراڷا. عېنڃاصۇل غېغ بۇگانا اهادێب هارالا غۇنێب.
داب مېخاڷ كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن رۇقزال غۇنێ غۇنێر رانېل رۇگانا. ئۈرۈسێب اوالاڷاڬێ بۇگانا څالاڬێ.
كۇدالێو خانڬێ وۇگۇن وۇڬۈ، ئېصۇل ڞارڬێ بۇگانا ئێبراهێمخان. ئېو خانڬێ وۇگانا قۇوات بۇڬېو، ڞالاراوڬێ وۇگانا. بێښېن بۇڬۈ داب مېخاڷ عاراب انێرې راڃارال مېخاڷ، ئېزدا گوانېب بۇگڃۈ اوارازۇل خانلێ كۈدۈبې بۈسدې.
ښێنڬێ كۈدېلدېرێل خاناص ابۇنا جېنڛا كۇماك بۇلێلان كۈدۈبې بۈسدې، كۇماك بۇراڷۇڅ عاراباز ماغالۈ ڨېدې طامۇنا ئێبراهێمخاناصې.
كۇدالێب هابڬۈ باگاڷا بۇڬۈ حۈبال، ښۈياب بۇڬۈ مۇزدا حۇرێب، ښۈياب حۈبۈلازۇل گالا، ښۈياب ئێسۇبێل حۇرێب.
كۇدالێب رۈسۈ بۇڬۈ عېمېرال ڞالۇن راڅارال عالێمزابازۇل رۈسۈ.
١٨ عاصرۇياڷا وۇگاراو گۇداو حاسان، عۇمار جان ( حۈمۈ وۇڬۈ ١٨٠١ سۈناڷ )، هێطێنياو حاسان (حوانا ١٨٧٨ سۈناڷ.)، مۇرتازا حاسانێلازۇل ( ١٨٧٣-١٩٣٧ سۈنال)، كامێل ئېلدارێلازۇل ( ١٨٨٦-١٩٧٣ سۈنال)، خالێل فاتاعالێلازۇل (١٩١٥-١٩٥٩ سۈنال) وا ښۈڬێدال عالێمزابێ
Кудалиб кида гIуцIцIарабали мухIканго гьанеб гьечIо. ХIераздагицин гьанеб гьечIо. Гьанже бугеб Кудалиб росо гIуцIцIун буго ичIго росабаздассан. Гьелги руго Ухичур, Къавохъ, ЦIцIадгьарихъ, Гъунабазул болола, КIибичIараб ганчIихъ, Сидохъ, Укикь, Кудаламаарда, Агьадиб, Кьодохъ, БагIаралъул бакъдаб, ГIенчIассул гъегъ. Гьел росаби нахъа данделуна, даб кошаб заманги букIун.
Гьел росаби данделун хадуб цIцIарги гьуна КIудаб росойилан. Цинги нахъа абде байбихьана Кудалибилан. Даб мехалъ цо кощаб заманги букIун коделдерицца раде байбихьана кулаби. Гьединал кулаби рукIана Дарада, Мурада, МагIлиб, Кулиб. 1837 соналъа анив вукIарав цо гIурусав Костеницкияссда Мурада росолъ ратун руго 125 сон барав цо хIерав, эв хIерассул чIчIужуялъеги 117 сон букIун буго, эздасса ккомо рагIиня эб росоги, эзул рукIана 6 васги 4 ясги. Цо заманаялъассан 100 чи гIуна эб хизамалъассан. Гьанжеги Хъвартихьуниб, Дарада, Мурада, Тунзиб, МагIлиб, Кулиб, Хъварада, Горгониб, Баганиб, Хъулиб, Сила, Укикь росабазда ругел адамаз Кудалида КIудаб росо абинеб буго. Цинги эл киналго кIалгьанел руго коделдерил мацIцIалъа. Коделдерил мацIцIги ккенаха авар мацIцIалъул ссверел.
ЦцерерукIаразул коделдерил росабазул бицлин гьанже. Укикь цIцIар букIун буго Икикь. Ик абиня коделдерил мацIцIалъа цIулакьода. Гьанжеги эб бакIалъа руго икил гъутIби. Ухичурги букIараб батла ухи чуринеб бакIги. ЦIцIадгьарихъги ккена цIцIад гьаринеб бакI. Гьанжеги эб бакIалъе регьиня цIцIад гьарде. Сидохъ росоги букIун буго бищун боркIадаб 2005 метра бугеб маарда. Гьеб бакI букIана гъаравули бунеб бакI. КIибичIараб ганчIихъ росоги букIана кIибичIараб ганчIида. Къавохъ букIараб росолъ гьанже коделдерицца гIиял, гIачи хьихьиня. Гъуниб буго Рохьдол Хъавохъ букIараб росо. Гьунабазул болола букIараб росо букIана Ухичурги КибичIараб ганчIихъги рукIарал росабазда гъуниб. Кудаламаарда букIана Рохьомаарда. ГIенчIассул гъегъ букIана Агьадиб гьарала гъуниб.
كۇدالێب رۈسۈ كێدا عۇڞارابالێ مۇحكانڬۈ هانېب هېڃۈ. حېرازداڬێښێن هانېب هېڃۈ. هانجې بۇڬېب كۇدالێب رۈسۈ عۇڞۇن بۇڬۈ ئێڃڬۈ رۈسابازداصان. هېلڬێ رۇڬۈ ئۇخێچۇر، قاوۈڅ، ڞادهارێڅ، غۇنابازۇل بۈلۈلا، گێبێڃاراب ڬانڃێڅ، سێدۈڅ، ئۇكێڨ، كۇدالامائاردا، اهادێب، ڨۈدۈڅ، باعاراڷۇل باقداب، عېنڃاصۇل غېغ. هېل رۈسابێ ناڅا داندېلۇنا، داب كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن.
هېل رۈسابێ داندېلۇن خادۇب ڞارڬێ هۇنا گۇداب رۈسۈيێلان. ښێنڬێ ناڅا ابدې بايبێڮانا كۇدالێبێلان. داب مېخاڷ ښۈ كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن كۈدېلدېرێڛا بادې بايبێڮانا كۇلابێ. هېدێنال كۇلابێ رۇگانا دارادا، مۇرادا، ماعلێب، كۇلێب. ١٨٣٧ سۈناڷا انێو وۇگاراو ښۈ عۇرۇساو كۈستېنێښكێياصدا مۇرادا رۈسۈڷ راتۇن رۇڬۈ ١٢٥ سۈن باراو ښۈ حېراو، ئېو حېراصۇل ڄۇجۇياڷېڬێ ١١٧ سۈن بۇگۇن بۇڬۈ، ئېزداصا ڭۈمۈ راعێنيا ئېب رۈسۈڬێ، ئېزۇل رۇگانا ٦ واسڬێ ٤ ياسڬێ. ښۈ زاماناياڷاصان ١٠٠ چێ عۇنا ئېب خێزاماڸاصان. هانجېڬێ څوارتێڮۇنێب، دارادا، مۇرادا، تۇنزێب، ماعلێب، كۇلێب، څوارادا، ڬۈرڬۈنێب، باڬانێب، څۇلێب، سێلطا، ئۇكێڨ رۈسابازدا رۇڬېل اداماز كۇدالێدا گۇداب رۈسۈ ابێنېب بۇڬۈ. ښێنڬێ ئېل كێنالڬۈ گالهانېل رۇڬۈ كۈدېلدېرێل ماڞاڷا. كۈدېلدېرێل ماڞڬێ ڭېناخا اوار ماڞاڷۇل صوېرېل.
ڛېرې رۇگارازۇل كۈدېلدېرێل رۈسابازۇل بێښلێن هانجې. ئۇكێڨ ڞار بۇگۇن بۇڬۈ ئێكێڨ. ئێك ابێنيا كۈدېلدېرێل ماڞاڷا ڝۇلاڨۈدا. هانجېڬێ ئېب باگاڷا رۇڬۈ ئێكێل غۇطبێ. ئۇخێچۇرڬێ بۇگاراب باتلا ئۇخێ چۇرێنېب باگڬێ. ڞادهارێڅڬێ ڭېنا ڞاد هارێنېب باگ. هانجېڬێ ئېب باگاڷې رېهێنيا ڞاد هاردې. سێدۈڅ رۈسۈڬێ بۇگۇن بۇڬۈ بێۺۇن بۈرگاداب ٢٠٠٥ مېترا بۇڬېب مائاردا. هېب باگ بۇگانا غاراوۇلێ بۇنېب باگ. گێبێڃاراب ڬانڃێڅ رۈسۈڬێ بۇگانا گێبێڃاراب ڬانڃێدا. قاوۈڅ بۇگاراب رۈسۈڷ هانجې كۈدېلدېرێڛا عێيال، عاچێ ڮێڮێنيا. غۇنێب بۇڬۈ رۈڮدۈل څاوۈڅ بۇگاراب رۈسۈ. هۇنابازۇل بۈلۈلا بۇگاراب رۈسۈ بۇگانا ئۇخێچۇرڬێ كێبێچاراب ڬانچێڅڬێ رۇگارال رۈسابازدا غۇنێب. كۇدالامائاردا بۇگانا رۈڮۈمېئېراڷا. عېنڃاصۇل غېغ بۇگانا اهادێب هارالا غۇنێب.
داب مېخاڷ كۈشاب زامانڬێ بۇگۇن رۇقزال غۇنێ غۇنێر رانېل رۇگانا. ئۈرۈسێب اوالاڷاڬێ بۇگانا څالاڬێ.
كۇدالێو خانڬێ وۇگۇن وۇڬۈ، ئېصۇل ڞارڬێ بۇگانا ئێبراهێمخان. ئېو خانڬێ وۇگانا قۇوات بۇڬېو، ڞالاراوڬێ وۇگانا. بێښېن بۇڬۈ داب مېخاڷ عاراب انێرې راڃارال مېخاڷ، ئېزدا گوانېب بۇگڃۈ اوارازۇل خانلێ كۈدۈبې بۈسدې.
ښێنڬێ كۈدېلدېرێل خاناص ابۇنا جېنڛا كۇماك بۇلێلان كۈدۈبې بۈسدې، كۇماك بۇراڷۇڅ عاراباز ماغالۈ ڨېدې طامۇنا ئێبراهێمخاناصې.
كۇدالێب هابڬۈ باگاڷا بۇڬۈ حۈبال، ښۈياب بۇڬۈ مۇزدا حۇرێب، ښۈياب حۈبۈلازۇل گالا، ښۈياب ئێسۇبێل حۇرێب.
كۇدالێب رۈسۈ بۇڬۈ عېمېرال ڞالۇن راڅارال عالێمزابازۇل رۈسۈ.
١٨ عاصرۇياڷا وۇگاراو گۇداو حاسان، عۇمار جان ( حۈمۈ وۇڬۈ ١٨٠١ سۈناڷ )، هێطێنياو حاسان (حوانا ١٨٧٨ سۈناڷ.)، مۇرتازا حاسانێلازۇل ( ١٨٧٣-١٩٣٧ سۈنال)، كامێل ئېلدارێلازۇل ( ١٨٨٦-١٩٧٣ سۈنال)، خالێل فاتاعالێلازۇل (١٩١٥-١٩٥٩ سۈنال) وا ښۈڬێدال عالێمزابێ
Кудалиб кида гIуцIцIарабали мухIканго гьанеб гьечIо. ХIераздагицин гьанеб гьечIо. Гьанже бугеб Кудалиб росо гIуцIцIун буго ичIго росабаздассан. Гьелги руго Ухичур, Къавохъ, ЦIцIадгьарихъ, Гъунабазул болола, КIибичIараб ганчIихъ, Сидохъ, Укикь, Кудаламаарда, Агьадиб, Кьодохъ, БагIаралъул бакъдаб, ГIенчIассул гъегъ. Гьел росаби нахъа данделуна, даб кошаб заманги букIун.
Гьел росаби данделун хадуб цIцIарги гьуна КIудаб росойилан. Цинги нахъа абде байбихьана Кудалибилан. Даб мехалъ цо кощаб заманги букIун коделдерицца раде байбихьана кулаби. Гьединал кулаби рукIана Дарада, Мурада, МагIлиб, Кулиб. 1837 соналъа анив вукIарав цо гIурусав Костеницкияссда Мурада росолъ ратун руго 125 сон барав цо хIерав, эв хIерассул чIчIужуялъеги 117 сон букIун буго, эздасса ккомо рагIиня эб росоги, эзул рукIана 6 васги 4 ясги. Цо заманаялъассан 100 чи гIуна эб хизамалъассан. Гьанжеги Хъвартихьуниб, Дарада, Мурада, Тунзиб, МагIлиб, Кулиб, Хъварада, Горгониб, Баганиб, Хъулиб, Сила, Укикь росабазда ругел адамаз Кудалида КIудаб росо абинеб буго. Цинги эл киналго кIалгьанел руго коделдерил мацIцIалъа. Коделдерил мацIцIги ккенаха авар мацIцIалъул ссверел.
ЦцерерукIаразул коделдерил росабазул бицлин гьанже. Укикь цIцIар букIун буго Икикь. Ик абиня коделдерил мацIцIалъа цIулакьода. Гьанжеги эб бакIалъа руго икил гъутIби. Ухичурги букIараб батла ухи чуринеб бакIги. ЦIцIадгьарихъги ккена цIцIад гьаринеб бакI. Гьанжеги эб бакIалъе регьиня цIцIад гьарде. Сидохъ росоги букIун буго бищун боркIадаб 2005 метра бугеб маарда. Гьеб бакI букIана гъаравули бунеб бакI. КIибичIараб ганчIихъ росоги букIана кIибичIараб ганчIида. Къавохъ букIараб росолъ гьанже коделдерицца гIиял, гIачи хьихьиня. Гъуниб буго Рохьдол Хъавохъ букIараб росо. Гьунабазул болола букIараб росо букIана Ухичурги КибичIараб ганчIихъги рукIарал росабазда гъуниб. Кудаламаарда букIана Рохьомаарда. ГIенчIассул гъегъ букIана Агьадиб гьарала гъуниб.